Portal
Gelovige moet zich aan wet houden
Bron: Trouw
In zijn nieuwe boek ’Het monotheïstisch dilemma’ analyseert Paul Cliteur de theologische wortels van religieus terrorisme. Dat kan volgens hem ontstaan als gelovigen gehoorzaamheid aan de wil van God belangrijker vinden dan het gehoorzamen aan de wetten van hun land. En niet alleen de islam is gewelddadig, ook het christendom en jodendom roepen volgens Cliteur op tot geweld.
De filosoof Paul Cliteur zet zijn fiets tegen het raam van een café aan de Amsterdamse Linnaeusstraat, vlak bij de plek waar Theo van Gogh zes jaar geleden werd vermoord. De locatie van het interview is niet toevallig. De moord op Van Gogh is hét symbool geworden van recent religieus geïnspireerd geweld in Nederland. En religieus geweld, daarover zal het gesprek gaan.
Cliteur (55), hoogleraar encyclopedie van het recht aan de universiteit Leiden, heeft er zojuist een dik boek over geschreven, ’Het monotheïstisch dilemma’. Daarin analyseert hij de theologische wortels van religieus terrorisme.
De titel verwijst naar het voornaamste probleem dat, in Cliteurs visie, het monotheïsme aankleeft: joden, christenen en moslims leven volgens hem in een spagaat. Met het ene been staan ze in het land waarin ze zijn geboren, maar met het andere been staan ze in Gods werkelijkheid, die nationale grenzen overstijgt.
Als burger van hun land hebben gelovigen de nationale wetten na te volgen; maar als gelovige hebben zij de wil van God te gehoorzamen. En als Gods wil botst met de locale wet, wat doet de gelovige dan?
Mohammed B. stelde Gods wil boven de wet en vermoordde Theo van Gogh.
Cliteur knikt, peinzend. „En toch was de eerste reactie op die moord: dit is géén religieus terrorisme. Dat bevreemdt me. Net als andere terroristen maakte Mohammed B. er geen geheim van dat hij door zijn godsdienst tot terrorisme werd gedreven. Maar niemand neemt die verklaringen serieus.”
Waarom niet?
„De intellectuele elite van Nederland heeft een blinde vlek voor religie als gedragsbepalende factor. Cultuurrelativisme zet de toon: ieder heeft zijn eigen waarheid. Die houding blijkt heel hardnekkig te zijn. Vergelijk het met een vader die met het problematische gedrag van zijn dochter wordt geconfronteerd. Als je tegen hem zegt: ’Je dochter heeft een moord gepleegd’, is het eerste wat hij zegt: Dat is niet waar. Er moet een overdonderende hoeveelheid bewijs komen voordat hij overstag gaat.”
De relatie tussen religie en geweld is nog steeds niet overdonderend genoeg aangetoond voor intellectueel Nederland?
„Sommigen zijn al wel om, ik zie een voorzichtige kentering. Maar ik hoor nog steeds veel mensen zeggen dat terrorisme niets met religie te maken heeft, dat het voortkomt uit sociaal-economische omstandigheden, dat het met alles te maken heeft, behàlve met religie.”
Om aan te tonen dat in monotheïstische religies wel degelijk aanknopingspunten liggen voor geweld, bespreekt Cliteur in zijn boek drie verhalen uit het Oude Testament: Abraham die van God zijn zoon Izaäk moet offeren (Genesis 22), Pinechas die een volksgenoot ombrengt omdat die het bed induikt met een niet-Israëlitische vrouw (Numeri 25) en het verhaal van de profeet Elia die de profeten van Baäl ontmaskert op de berg Karmel en ze vervolgens in het Dal van Kison over de kling laat jagen (1 Koningen 18). In deze drie verhalen ligt de norm voor menselijk handelen geheel bij de wil van God; Cliteur heeft het over ’morele heteronomie’.
U vindt deze drie verhalen typerend voor de drie monotheïstische religies. Maar is er geen verschil tussen die godsdiensten in hun relatie tot geweld? Kunt u verhalen aanwijzen in het Nieuwe Testament die op dezelfde manier tot terrorisme inspireren?
Resoluut: „Zeker.” Hij moet er toch even over nadenken. „Neem de hele apocalyptische teneur van het Nieuwe Testament, en de bestraffing van de ongelovigen die daarbij hoort. Apocalyptiek is een vast onderdeel van de terroristische mindset.”
In de Koran wordt expliciet opgeroepen tot het doden van ongelovigen. Maar in het Nieuwe Testament wordt het ’koninkrijk Gods’ nooit op een gewelddadige manier tot stand gebracht.
„Ik zie het verschil niet zo. In de Koran komen, net als in het Nieuwe Testament, passages voor die uitnodigen tot een vredige levensstijl.” Cliteur denkt na. „En trouwens, waar zegt Jezus dat het verhaal van Abraham en Izaäk een totaal nieuwe strekking heeft gekregen? Zo van: ’Dames en heren, luister goed: van nu af aan zal de goddelijke bevelstheorie niet meer gelden’? Nergens toch? Hij verwerpt die niet, dus is ze nog steeds van kracht, vrees ik.”
Voor christenen weegt het Nieuwe Testament zwaarder dan het Oude. En Abraham die zijn zoon opoffert – dat lezen ze vaak als een voorafschaduwing van Jezus’ offer aan het kruis. Ook joden heeft dat verhaal nog nooit aangespoord tot terroristisch geweld. Gaat u niet kort door de bocht?
„Ik zou hopen dat dit het geval was, maar het probleem met Genesis 22 is dat geen enkele gelovige eromheen kan: voor zowel joden, christenen als moslims is het een kernverhaal. En er is volgens mij geen positieve interpretatie mogelijk van deze tekst. De heteronomie van de moraal wordt er heel massief neergezet, onontkoombaar. Hedendaagse terroristen handelen volgens dezelfde logica. ’Ik kàn niet anders’, zeggen ze. Dat was ook de situatie van Abraham: het goddelijk bevel heft de autonome ethiek op.”
Als terrorisme zo diep verweven is met het wezen van de islam, dan zou je door de hele geschiedenis zelfmoordacties verwachten. Is godsdienst dan wel de hoofdoorzaak van dit recente terrorisme?
Cliteur zucht. „Dit soort vragen, dat heb ik de afgelopen jaren zo ontzettend vaak gehoord. Na elke lezing gaan de vingers weer omhoog. ’U wil toch zeker niet beweren dat religie de enige oorzaak is...’ Nee, natuurlijk niet. Er zijn verschillende factoren die een rol spelen. Maar religie hoort daar wel bij.
„Een belangrijk element van het hedendaagse terrorisme is natuurlijk ook globalisering. In de tijd van de profeet Elia waren er nog geen communicatiemogelijkheden. Elia had slechts met dat troepje Baälpriesters te stellen, daar in dat Dal van Kison. Groter was zijn blikveld niet. Maar hoe zit dat met de hedendaagse terrorist? Die heeft contact met de hele wereld, zijn doelwit is wijder. Het Dal van Kison is nu overal.”
Wat kunnen we doen tegen religieus terrorisme? Hoe voorkomen we een nieuwe Mohammed B.?
„De kracht van het islamitisch terrorisme schuilt in de zwakte van de verdediging van de democratische rechtsstaat. Als degenen die voor de democratie zouden moeten opkomen eigenlijk niet meer weten waarom ze daar ook alweer in geloven, dan staan die terroristen tamelijk sterk.”
Terrorisme als het oneigenlijke kind van cultuurrelativisme.
„Ja, dat kan je wel zeggen. Ik vind dat we stelling moeten nemen: de grondwet, daar heb je je aan te houden, ook als gelovige. Ik bepleit een Europese, seculiere islam – een islam die het primaat bij de natiestaat legt, en niet bij de wil van Allah. Zoals er ook een seculier christendom is.”
Maar als je de politieke en morele implicaties uit de islam wegsnijdt, houd je dan nog wel iets over? Was uw stelling niet juist dat het gewelddadige element tot het wezen van het monotheïsme behoort? Met andere woorden: komt uw oplossing er niet op neer dat de islam – net als jodendom en christendom – gewoon zou moeten ophouden te bestaan?
Cliteur is even stil. „Tja. Ik weet het niet. Ik heb vooral het probleem geanalyseerd in mijn boek, niet de mogelijke oplossing. Een goed gestelde vraag is het halve antwoord.”
Bron: Trouw
In zijn nieuwe boek ’Het monotheïstisch dilemma’ analyseert Paul Cliteur de theologische wortels van religieus terrorisme. Dat kan volgens hem ontstaan als gelovigen gehoorzaamheid aan de wil van God belangrijker vinden dan het gehoorzamen aan de wetten van hun land. En niet alleen de islam is gewelddadig, ook het christendom en jodendom roepen volgens Cliteur op tot geweld.
De filosoof Paul Cliteur zet zijn fiets tegen het raam van een café aan de Amsterdamse Linnaeusstraat, vlak bij de plek waar Theo van Gogh zes jaar geleden werd vermoord. De locatie van het interview is niet toevallig. De moord op Van Gogh is hét symbool geworden van recent religieus geïnspireerd geweld in Nederland. En religieus geweld, daarover zal het gesprek gaan.
Cliteur (55), hoogleraar encyclopedie van het recht aan de universiteit Leiden, heeft er zojuist een dik boek over geschreven, ’Het monotheïstisch dilemma’. Daarin analyseert hij de theologische wortels van religieus terrorisme.
De titel verwijst naar het voornaamste probleem dat, in Cliteurs visie, het monotheïsme aankleeft: joden, christenen en moslims leven volgens hem in een spagaat. Met het ene been staan ze in het land waarin ze zijn geboren, maar met het andere been staan ze in Gods werkelijkheid, die nationale grenzen overstijgt.
Als burger van hun land hebben gelovigen de nationale wetten na te volgen; maar als gelovige hebben zij de wil van God te gehoorzamen. En als Gods wil botst met de locale wet, wat doet de gelovige dan?
Mohammed B. stelde Gods wil boven de wet en vermoordde Theo van Gogh.
Cliteur knikt, peinzend. „En toch was de eerste reactie op die moord: dit is géén religieus terrorisme. Dat bevreemdt me. Net als andere terroristen maakte Mohammed B. er geen geheim van dat hij door zijn godsdienst tot terrorisme werd gedreven. Maar niemand neemt die verklaringen serieus.”
Waarom niet?
„De intellectuele elite van Nederland heeft een blinde vlek voor religie als gedragsbepalende factor. Cultuurrelativisme zet de toon: ieder heeft zijn eigen waarheid. Die houding blijkt heel hardnekkig te zijn. Vergelijk het met een vader die met het problematische gedrag van zijn dochter wordt geconfronteerd. Als je tegen hem zegt: ’Je dochter heeft een moord gepleegd’, is het eerste wat hij zegt: Dat is niet waar. Er moet een overdonderende hoeveelheid bewijs komen voordat hij overstag gaat.”
De relatie tussen religie en geweld is nog steeds niet overdonderend genoeg aangetoond voor intellectueel Nederland?
„Sommigen zijn al wel om, ik zie een voorzichtige kentering. Maar ik hoor nog steeds veel mensen zeggen dat terrorisme niets met religie te maken heeft, dat het voortkomt uit sociaal-economische omstandigheden, dat het met alles te maken heeft, behàlve met religie.”
Om aan te tonen dat in monotheïstische religies wel degelijk aanknopingspunten liggen voor geweld, bespreekt Cliteur in zijn boek drie verhalen uit het Oude Testament: Abraham die van God zijn zoon Izaäk moet offeren (Genesis 22), Pinechas die een volksgenoot ombrengt omdat die het bed induikt met een niet-Israëlitische vrouw (Numeri 25) en het verhaal van de profeet Elia die de profeten van Baäl ontmaskert op de berg Karmel en ze vervolgens in het Dal van Kison over de kling laat jagen (1 Koningen 18). In deze drie verhalen ligt de norm voor menselijk handelen geheel bij de wil van God; Cliteur heeft het over ’morele heteronomie’.
U vindt deze drie verhalen typerend voor de drie monotheïstische religies. Maar is er geen verschil tussen die godsdiensten in hun relatie tot geweld? Kunt u verhalen aanwijzen in het Nieuwe Testament die op dezelfde manier tot terrorisme inspireren?
Resoluut: „Zeker.” Hij moet er toch even over nadenken. „Neem de hele apocalyptische teneur van het Nieuwe Testament, en de bestraffing van de ongelovigen die daarbij hoort. Apocalyptiek is een vast onderdeel van de terroristische mindset.”
In de Koran wordt expliciet opgeroepen tot het doden van ongelovigen. Maar in het Nieuwe Testament wordt het ’koninkrijk Gods’ nooit op een gewelddadige manier tot stand gebracht.
„Ik zie het verschil niet zo. In de Koran komen, net als in het Nieuwe Testament, passages voor die uitnodigen tot een vredige levensstijl.” Cliteur denkt na. „En trouwens, waar zegt Jezus dat het verhaal van Abraham en Izaäk een totaal nieuwe strekking heeft gekregen? Zo van: ’Dames en heren, luister goed: van nu af aan zal de goddelijke bevelstheorie niet meer gelden’? Nergens toch? Hij verwerpt die niet, dus is ze nog steeds van kracht, vrees ik.”
Voor christenen weegt het Nieuwe Testament zwaarder dan het Oude. En Abraham die zijn zoon opoffert – dat lezen ze vaak als een voorafschaduwing van Jezus’ offer aan het kruis. Ook joden heeft dat verhaal nog nooit aangespoord tot terroristisch geweld. Gaat u niet kort door de bocht?
„Ik zou hopen dat dit het geval was, maar het probleem met Genesis 22 is dat geen enkele gelovige eromheen kan: voor zowel joden, christenen als moslims is het een kernverhaal. En er is volgens mij geen positieve interpretatie mogelijk van deze tekst. De heteronomie van de moraal wordt er heel massief neergezet, onontkoombaar. Hedendaagse terroristen handelen volgens dezelfde logica. ’Ik kàn niet anders’, zeggen ze. Dat was ook de situatie van Abraham: het goddelijk bevel heft de autonome ethiek op.”
Als terrorisme zo diep verweven is met het wezen van de islam, dan zou je door de hele geschiedenis zelfmoordacties verwachten. Is godsdienst dan wel de hoofdoorzaak van dit recente terrorisme?
Cliteur zucht. „Dit soort vragen, dat heb ik de afgelopen jaren zo ontzettend vaak gehoord. Na elke lezing gaan de vingers weer omhoog. ’U wil toch zeker niet beweren dat religie de enige oorzaak is...’ Nee, natuurlijk niet. Er zijn verschillende factoren die een rol spelen. Maar religie hoort daar wel bij.
„Een belangrijk element van het hedendaagse terrorisme is natuurlijk ook globalisering. In de tijd van de profeet Elia waren er nog geen communicatiemogelijkheden. Elia had slechts met dat troepje Baälpriesters te stellen, daar in dat Dal van Kison. Groter was zijn blikveld niet. Maar hoe zit dat met de hedendaagse terrorist? Die heeft contact met de hele wereld, zijn doelwit is wijder. Het Dal van Kison is nu overal.”
Wat kunnen we doen tegen religieus terrorisme? Hoe voorkomen we een nieuwe Mohammed B.?
„De kracht van het islamitisch terrorisme schuilt in de zwakte van de verdediging van de democratische rechtsstaat. Als degenen die voor de democratie zouden moeten opkomen eigenlijk niet meer weten waarom ze daar ook alweer in geloven, dan staan die terroristen tamelijk sterk.”
Terrorisme als het oneigenlijke kind van cultuurrelativisme.
„Ja, dat kan je wel zeggen. Ik vind dat we stelling moeten nemen: de grondwet, daar heb je je aan te houden, ook als gelovige. Ik bepleit een Europese, seculiere islam – een islam die het primaat bij de natiestaat legt, en niet bij de wil van Allah. Zoals er ook een seculier christendom is.”
Maar als je de politieke en morele implicaties uit de islam wegsnijdt, houd je dan nog wel iets over? Was uw stelling niet juist dat het gewelddadige element tot het wezen van het monotheïsme behoort? Met andere woorden: komt uw oplossing er niet op neer dat de islam – net als jodendom en christendom – gewoon zou moeten ophouden te bestaan?
Cliteur is even stil. „Tja. Ik weet het niet. Ik heb vooral het probleem geanalyseerd in mijn boek, niet de mogelijke oplossing. Een goed gestelde vraag is het halve antwoord.”
